गोव्यातील गडे उत्सव; वर्तमानातील अभ्दुतरम्यता

गोमंतभूमीतील कष्टकरी लोकांची लोककला व लोकसंस्कृती या शिमगो उत्सवाच्या माध्यमातून पहावयास मिळते. शेतात राबणारा शेतकरी , श्रमिक आपला थकवा दूर करण्यासाठी मनोरंजनातून श्रध्देकडे वळतो, श्रध्देतून उत्सवाला जन्म देतो-

‘शबय s शबय

शबयचो बावलो, तारीकडे पावलो !! शबय s शबय

काट कूट करता पेटलाची चावी काडटा,

आमका शबय घालता... शबय....!’

अशा या लोकगीतातून, रोमटामेळातून, ढोल ताशाच्या गजरात व थिरकणाऱ्या पावलांच्या तालावर खेळणाऱ्याच्या साथीला वाजणार्या ढोल , ताशे , नगारे, घूमट, कासाळे ,समेळ इत्यादी वादयांच्या मदतीने शिमगोत्सवात (Culture Of Goa) आनंद व्यक्त केला जातो .

(culture of goa gadyachi jatra in shigmotsav)

फाल्गुन पौर्णिमेला ढोल-ताशावर काठी पडल्यावर एक नवा संचार निर्माण होतो नि शिगमोत्सवाला (Shigmo) सुरुवात होते . गोमंतकात, प्रत्येक गावातील शिगमोत्सव वैशिष्ट्यपूर्ण असतो. ग्रामीण भागात तर या उत्सवात आनंदाला उधाण येते. फाल्गुन मासात संपूर्ण भारतात होळी, करुल्यो, धुलीवंदन, धुळवट, घोडेमोडणी, मालगडी, रोमट, चपय ,रणमाले , सती, सोकारती, फुगडी अशा विविधांगी कार्यक्रमाची रेलचेल असते.चोली तालुक्यात बोर्डे - डिचोली , कुडणे, पिळगाव ,आमोणा व साळ या ठिकाणी गडे उत्सव होतो. त्यात असलेल्या रोमांचामुळे एका अद्भुत चैतन्याचा आविष्कार तिथे प्रकट होतो. साळ येथील, उत्सवाचा शिरोमणी असलेला गडे उत्सव खूपच प्रसिद्ध आहे नि साळचे ते भूषणही आहे. देव-देवता दिसणे ही कल्पना नव्हे तर तो प्रत्यक्ष अनुभव आहे असे वाटण्याजोगी किमया या जागृत देवस्थानापाशी घडते.

इथली होळीसुध्दा वैशिष्ट्यपूर्ण असते. फाल्गुन शुद्ध पौर्णिमेच्या दिवशी उंच असे आंबा, फणस किंवा कोकमचे सरळसोट झाड देवतांना गार्‍हाणे घालून घाड्याकरवी तोडले जाते. तिची उंची लांबी 60 ते 70 फूट असते. होळीसाठी हे झाड गावातून किंवा परगावातून ढोल-ताशांच्या गजरात, गुलाल उधळत, नाचत, मिरवत शेकडो लोकांच्या उपस्थितीत, गावची ग्रामदेवता श्री महादेव व भूमिका पंचायतन या मंदिराच्या परिसरात आणली जाते. हे झाड स्वखुशीने किंवा नवसाचा रूपाने काही जणांकडून दिले गेलेले असते. प्रांगणात आणल्यानंतर तिचे ओबडधोबड भाग च्यारीकडून (मेस्त) छाटून तिला आंब्याच्या छोट्या डहाळ्याने सुशोभित केले जाते. मग मध्यरात्री गावातील पुरुष मंडळी येऊन ढोल ताशाच्या गजरात “ हर हर हर “ असा घोष करीत मध्यरात्री दोन ते अडीचच्या सुमारास तिला खड्ड्यात (नॅमात ) उभी करतात. तिच्यावर धार्मिक संस्कार केले जातात, होळी पूजन होते, उत्सव निर्विघ्नपणे पार पडावा म्हणून देवतांना गाऱ्हाणे घातले जाते त्यानंतर बुंध्यापाशी आग लावली जाते. ही होळी उभी करताना देवतासुद्धा मशाल पेटवून आनंद व्यक्त करीत भाविकांना दर्शन देतात.

श्री महादेव नि श्री भूमिका ही या गावची दैवते .श्री भुमिकादेवीची पाषाण हे स्वयंभू असून तिचा महिमा अगाध आहे. हल्लीच श्री भुमिका मंदिर परिसरात सौंदर्यीकरण पूर्ण केल्याने येथील मंदिराचे सौंदर्य आणखीनच उठून दिसते. श्री महादेव मंदिराच्या प्रांगणात होळी घातल्यानंतर पुढील तीन रात्री गडेत्सव साजरा केला जातो.

असे मानतात की हा गडे उत्सवाचा खेळ श्री महादेवाने सुरू केला आणि आदिमाया भूमिका देवीकडे खेळाची सुत्रे दिली. माडयेश्वर ,बाबरेश्वर, जठार, घवनाळेश्वर, राष्ट्रोळी, दाडसाखळ, म्हालकुमी, आम्यानी आदी देवताकडे इतर अधिकार दिले गेले आणि खेळात आपल्या गणांचा , वेताळ, भूत पिशाच्चांचा समावेश केला.

हा खेळ म्हणजे अदृश्य देवता आणि दृश्य रूपातील जोगिनीच्या संचारातील मानव (गडे) यांचा संघर्ष होय. 64 जोगिणी म्हणजे चौसष्ट गडे.

काही गड्यांचे (कुडी - गडा संचारत असलेली व्यक्ती) निधन झाल्यामुळे त्यांची संख्या कमी झालेली आहे परंतु हा देवचार व गड्याचा खेळ पाहण्यासाठी तिन्ही रात्री हजारो संख्येने भाविक, पंचक्रोशीतील लोक साळ या गावी येतात.

होळीच्या दुसऱ्या रात्रीपासून होळीभोवती गडे खेळू लागतात. या गड्यांचा पेहराव म्हणजे पायघोळ पांढरे शुभ्र धोतर व त्यावर चामड्याचा काळा पट्टा. या उत्सवाची सुरुवात श्री सिद्धेश्वर मंदिराकडे होते. तेथील आबालवृद्ध, ढोल ताशाच्या गजरात नाचत, मिरवत आणि-

‘जय जयकार जय जयकार

माडयावाल्याचा जय जयकार

माडयावयलो देवचार इलोरे

त्याच्या हातात फुलांचो झेलोरे….’

असा जयघोष करीत रोमट घालीत येतात.

अडीच ते तीन तासांनी रोमट होळीपाशी येऊन विसर्जित होते. त्यानंतर गावकरी, नातेवाईक, मित्रमंडळी, भाविक होळीपाशी येऊन पुरोहित किंवा गडयाकरवी आपापले नवस बोलतात, फेडतात व नंतरच गडे पडण्यासाठी गाऱ्हाणे घालतात. त्यानंतर ढोल ताशा वाजवून नम्मानाला (नमन, देवतांची प्रार्थना, स्तुति) सुरुवात होते. नमनात गावातील देव देवतांची स्तुती असते. नम्मान गाण्यासाठी घाडी हा मुख्य असतो व त्याच्याबरोबर गावातील काही मंडळी असतात. नम्मान ना घाडीला पाठ असते ना इतरांना. पण तिथे असलेल्या एका कातळाला ( दगडाला ) पायाने स्पर्श केला नी एका हातात बांबू घेऊन उभे राहिले की ते त्याना आपोआप सूचते नि तालात गायले जाते.

गड्यांवर अवसर आल्यानंतर दहा फेऱ्या मारून होळीपासून दूर डोंगरावर ‘करूल्या’ आणण्यासाठी ते जातात. वाटेवरच देवचार दैवत गडयांच्या स्वागतासाठी भव्य मशाल घेऊन उभा असतो. करयेश्वर स्थानाकडे गेल्यानंतर, ‘करूल्या’ हस्तगत करण्यासाठी त्यांची धावपळ होते नि त्या प्रयत्नात देवचार काही गड्यांना लपवितो. त्यावेळी हजारो लोक इतर गड्यांबरोबर, लपविलेल्या गड्याला शोधण्यासाठी धावतात. त्यावेळी त्यांना देवचार नि मशालीचे दर्शन घडते. ठराविक स्थानावर देवचार झाडावर लपविलेल्या गड्याला बाकी गडयाकडे सुपूर्द करतो. त्याचे शरीरे ताठ झालेले असते. भूमिका मंदिरात येऊन त्याला तीर्थ घालतात व होळीपाशी ठेवून नंतर त्याला फरफटत ओढतात नि फिरवतात. साधारणपणें हा खेळ पहाटेपर्यंत म्हणजे साडेचार ते पाच वाजेपर्यंत चालतो.

गडे शेवटी स्मशानभूमीत ‘मसणे’ आणायला जातात. एरवी तिथे काहीही नसते. तिरडिचे दांडे, हुसकीच्या डहाळ्या, मटकी, बुजगावणे व स्मशानभूमीतील पेटती लाकडे इत्यादी ते घेऊन येतात. होळीपाशी ठेवून तालात नाचतात. त्यानंतर ‘मसणे’ स्मशानभूमीत परत पोचवली जातात. जाताना आपण आणलेलेच ‘मसणे’ परत घेऊन जावे लागते- तेसुद्धा कुठलीही खूण नसताना. परत आल्यानंतर होळीपाशी गडे विसर्जित होतात.

आज मानवाचे जीवन यंत्रवत होत जातना संगणक-इंटरनेटच्या युगात अशा या उत्सवाची संकल्पना स्पष्ट होत नाही. हे गडे रात्रभर अनवाणी काट्याकुट्यातून धावतात तरी त्यांच्या पायांवर किंचितही ओरखडा नसतो. दुसरे म्हणजे मुखातून दुसर्या गड्याला सांकेतिक भाषेतील ‘ह’ या लयबद्ध हुंकाराने संबोधणे, हेसुद्धा भाविकांना भुरळ घालते. असा हा अभूतपूर्व गडे उत्सव सुरू झाल्यानंतर गावात धार्मिक कार्य चालूच असते. होळीपाशी नवस फेडणे, घोडेमोडणी आदी कार्यक्रम होत असतात. सातव्या दिवशी ‘घोडेमोडणी’ झाल्यानंतर रात्री श्री चव्हाटेश्वर मंदिरात ‘न्हावान’ होते. भाविक व सर्व गावकरी श्रध्देने देवीचे ‘न्हावान’ घेतात नि गडे उत्सवाची सांगता होते. चौथ्या रात्री या ठिकाणी सर्वत्र विषण्णता दिसते आणि प्रत्येकाचे मन व डोळे येणाऱ्या वर्षाच्या गडे उत्सवाकडे लागून राहते.

- दिलीप देसाई