अकरा आंब्याची झाडे

वाल्मिकी फालेरो

फेस्ताआधीच्या नऊ दिवसांच्या नोव्हेना कालावधीच्या पूर्वसंध्येला, कुआम-रुक झाडावर खिळे ठोकून संतांचे चित्र तिथे लावले गेले व फोजने (गनपावडर कॅग्स)च्या गोळीबारासह मानवंदना देण्यात आली. हे फक्त सासष्टीमध्ये घडले. उर्वरित गोव्यात, जिथे अशी झाडे नव्हती, तिथे माडीसमोर हा समारंभ आयोजित केला जात असे.

कुआम-रुक झाडाच्या जागी पूर्वी पिंपळाच्या वृक्षाने त्याच्यातील ऊर्जा अद्यापही जपून ठेवली आहे. कुआम-रुक हे इतिहासाच्या सावलीतील जीवन असल्याचे, ‘अ काइंड ऑफ अब्सेन्स’मध्ये मडगावचे जुआंव द वेगा कुतिनो यांनी म्हटले आहे.

मुलांना त्याच्याजवळ खेळण्याची परवानगी होती परंतु त्याचे फळ चाखण्यास मनाई होती. ते खाल्ल्याने काहींचा मृत्यू झाल्याची माहिती आहे. असे म्हटले जाते की, एकदा एका गरीब माणसाला झाडावर राहणाऱ्या राक्षसाने वाहून नेले आणि त्याला कोणी पाहू नये म्हणून सर्वांत वरच्या फांदीवर ठेवले. रात्रभर त्याचा आक्रोश ऐकू आला पण कोणीही त्याला सोडवण्याचे धाडस केले नाही.

‘शतकं जुने कुइआम्रुकचे सुरकुतलेले आणि जाड खोड पूर्वीपेक्षा ताठ, एकाकी आणि अवाढव्य होते. त्याचा रहस्यमय पर्णसंभार जमिनीपासून आकाशापेक्षा उंच होता. असे म्हटले जात होते की त्या झाडाच्या टोकावर पोहोचण्याच्या पलीकडे - ज्याला पक्षीदेखील भीतीने दूर ठेवतात - एक अदृश्य परंतु सूड घेणारे भूत लपून बसले होते.

त्या दिवसांपासून जेव्हा त्या ठिकाणी एक मोठे हिंदू मंदिर होते. ते पाडले गेले आणि नष्ट केले. काही अनपेक्षित आणि जोरदार वारे वाहू लागले, झाडाच्या माथ्याभोवती फिरत होते, तेव्हा कुणीतर वर रडत असल्याचा आवाज ऐकला.

जाड कवचाखाली, एक लहान आणि विषारी हस्तिदंती हृदय लपविलेल्या गडद बियांच्या रूपात अश्रूंचे थेंब आले. प्राणघातक व स्वादिष्ट.

ज्यांनी त्याची फळे खाल्ली त्यांना विषबाधा झाली, पण विषाने एकाच वेळी मारले नाही; ते नशेत होते आणि प्राण जाण्यापूर्वी एकाला वेड लागले’, अशी माहिती ‘आल्तिमो ओल्हार द मानु मिरांडा’मध्ये मडगावच्या ऑरलेंडो दा कोस्ता यांनी लिहिली आहे.

मुलांना झाडाभोवती खेळण्याची परवानगी नव्हती किंवा झाडाची मुळे पसरलेल्या जमिनीवर पाऊल ठेवण्याचीही परवानगी नव्हती. दरवर्षी, क्यूरेट उंच झाडाभोवती फिरत, पवित्र पाणी शिंपडत आणि प्रार्थना करत असत. पण, त्यावर कोणीही विश्वास ठेवला नाही व ही भीती कायम लोकांच्या मनात राहिली.

मी माझ्या लहानपणी, ए. व्ही. लॉरेन्स प्राथमिक शाळेत शिकत असताना, अनेकदा मधल्या सुट्टीत मित्रांसोबत याच झाडाखाली खेळलो आहे. जे जे लहान मुले करू शकतात, ते ते सर्व खेळ आम्ही या झाडाखाली खेळलो आहोत.

पण, कधीही तो म्हारू किंवा ते भूत आमच्या नजरेस पडले नाहीत. आम्ही खेळलो पण त्या झाडाची फळे चाखली नाहीत. त्यामुळे, आजारी पडण्याचाही प्रसंग घडल्याचे आठवणीत नाही. बहुधा दिवसा भुतेखेते येत नसावीत!

जेझुइट्सनी बहुतेक चर्चसमोर कुआम-रुक लावले, परंतु विशेष म्हणजे, मडगावच्या मोंटे येथील अवर लेडी ऑफ पीटी कपेलच्या अग्रभागात कुआम-रुकचे झाड होते आणि आहे. दोन्ही झाडे उंच होती आणि भरघोस वाढ झाल्याने त्यांचे पानांचे शेंडे एकमेकांच्या सरळ रेषेत होते.

मॉंटेच्या वाटेवर तत्कालीन शेवटच्या घरात जन्माला आलेले राफेल व्हिएगस (यांचे वडील मडगाव येथून प्रकाशित होणााऱ्या ‘ओ अल्ट्रामार’ या दैनिकाचे दीर्घकाळ संपादक होते) यांनी एकदा मिश्कीलपणे म्हटले होते की, ‘या दोन झाडांनी त्यांच्या अवतीभवती जे घडत होते, त्यांना ऐकू येत होते ते सर्व सांगायचे ठरवले तर, मडगावच्या समाजकंटकांची सर्व गुपिते उघड्यावर पडतील’.

बँडस्टँड: १९६०पर्यंत जन्मलेल्या जुन्या पिढीतील लोकांच्या मनात अद्याप या जुन्या बँडस्टँडच्या आठवणी निनादत आहेत. एक वेगळीच धुंदी, एक वेगळीच नशा त्यात होती.

त्या दिवसांत जेव्हा रेडिओदेखील दुर्मीळ होते, तेव्हा ब्रास, वुडविंड आणि ड्रम्स बँडच्या थेट संगीताने खरोखरच प्रेक्षकाला मोर्चे, वाल्ट्झ आणि अगदी नोव्हेन्स आणि फेस्ताच्या दिवशी वाजवल्या जाणाऱ्या पॉप गाण्यांकडे आकर्षित केले.

जुन्या काळात, वेस्पर्स आणि ब्रास बँडच्या कामगिरीनंतर, सेक्स्टन किंवा विशेष संकुचित फॉग्युएरो किंवा फॉग्युटेइरो बँडस्टँड आणि पियाझा क्रॉसच्या दरम्यानच्या भागात फटाक्यांच्या प्रदर्शनाचे आयोजन केले जात असे.

लहान फटाक्यांपासून ते उंचच उंच जाणाऱ्या कारंज्यापर्यंत, गेटपासून कॅथरीन-व्हीलपर्यंत, जमिनीवरील ‘गंडेल’ (सुतळी बॉम्ब) ते आकाशात गेलेल्या आणि रंगीत दिव्यांच्या फवाऱ्यात फुटलेल्या रॉकेटपर्यंत, अर्ध्या तासाच्या या कार्यक्रमाने तरुण आणि प्रेक्षकांना त्या काळी अक्षरश: मंत्रमुग्ध केले.

जुने ते सोने. या दणक्याने कोंबड्यांच्या घुराड्यात कोंबड्या अंडी देत असत. गिटारच्या स्ट्रिंगवर त्यांची संख्या मोठ्याने मोजली जात असे; एक, दोन, तीन, चार, पाच, सहा, सात आणि पुढे हे सुरूच राहत असे.

एक वेगळीच ऊर्जा, एक वेगळाच आनंद या बँडमधून लोकांना मिळत असे. आता ओपन-एअर सेवा आयोजित केल्या जातात त्या स्टेजच्या शेजारी बँडस्टँड होते. १९८६साली प्रत्यक्षात आलेली ही कल्पना तत्कालीन चर्च क्युरेट फादर वाल्मिकी डायस गोन्साल्विस यांची होती.

आंब्याची झाडे: कुआम-रुक व्यतिरिक्त चर्चच्या मैदानावरील आंब्याची झाडे. येथे विसाव्या शतकाआधी येथे पिंपळ व इतर वृक्ष, वनस्पती होत्या. ज्यांना तत्कालीन नवख्रिस्ती पवित्र मानत असत. त्यांच्या श्रद्धा मुळापासून नष्ट करण्यासाठी होली स्पिरिटची सर्वांत जास्त काळ सेवा करणाऱ्या वेर्णाचे फादर फ्रान्सिस्को झेवियर परेरा(१९०६-४१) यांनी पुढाकार घेतला.

१९२०पासून ही झाडे तोडून त्यांच्या जागी काही फळझाडे लावायची होती. मात्र, झाडे तोडण्यासाठी मजूर आले नाहीत. लोक ख्रिश्‍चन झाले असले तरी त्यांच्या मनात अद्याप या झाडांबद्दल आदर होता व ती तोडायची नसतात असे त्यांचे परंपरागत मत होते.

याजकांनी कुणाकडून ही झाडे, वनस्पती, पिंपळ तोडून घेतेले याचा स्पष्ट उल्लेख नाही. परंतु त्यानंतर, १९३२-३५च्या सुमारास, फादर परेरा यांनी ११ आंब्याच्या कलमांची लागवड केली. त्यांपैकी काही तत्कालीन ब्रिटिश भारतातून आणण्यात आली होती.

काहींच्या मते, ११ आंब्याची कलमे लावण्यामागे फादर परेरा यांचा एक विशिष्ट हेतू होता. हे ११ आंबे म्हणजे ख्रिस्ताच्या चार जखमा आणि अवर लेडीची सात दुःखे यांचे प्रतीक होते. काहींचे असेही म्हणणे आहे की, अँजेलस येथील चर्चच्या घंटेच्या ११ रिंगचे हे प्रतीक आहे.